Манай нутагт Хайв хэмээх олонд нэр хүндтэй, өндөр чийрэг биетэй, нүдэндээ жавартай инээмсэглэл ирвээсэн, сэмбэгэр шар өвгөн байх. Түүний жинхэнэ нэр алдар нь Хайдав юм гэнэ лээ.
Өвгөнийг хүүхэд ахуйдаа хийдэд шавилан сууж байсан, идэр залуудаа хазаар гүйлгэж, панз наймаа дүнгэнүүлсэн сүрхий эр төдийгүй удмын илээч бариач гэж тулхтай нэгнээс сонссон. Энэ нь ч үнэн бололтой.
Хөл гар нь хугарч бэртэж, орь тавьж шаналсан хөгшин, залуу хэд хэдэн хүнийг бариа заслын аргаар илааршуулж, амьдралтай золгуулсныг мэднэ. Түүгээр барахгүй эмэгтэйчүүдэд ээлтэй, савных нь урхаг, ургийн гажгийг засдаг, төрөх гэж дуншсан бүсгүйн хэвлийг хэд илээд л эх, үр хоёрыг эсэн мэнд амирлуулдаг шидтэн, өгөөмөр ачтан гэж хол ойр нутгийнхан ам уралдан магтацгаадаг юм билээ.
Ардчиллын салхи сэвэлзсэн үеэс эхлэн Хайвын нууц эрдэм задарч, зурхайч, төлгөч, тарнич, гүрэмчээр тодорчээ.
Саваагүй хэдэн залуу өвгөнийг сорьж,
—Тарнийнхаа ид шидийг нүдэнд харуулаад орхивол бид танд бүрэн итгэнэ гэж яриа өджээ.
—Өвгөн надаар нүгэл үйлдүүлэх нь үү, больж үз. Тарнийн шившлэгээр ямар ч амьтныг номхтгож болно. Чухам бариа, амийг нь хорооно гэсэн үг. ”Поодно” гэж аймшигтай, увдистай тарни бий. Зөв хэрэглэхгүй бол эргээд аминд халтай хэмээснээ газраас атга шороо авч, амандаа шившээд, хажуугаараа нисэж өнгөрсөн болжморын сүрэг рүү цацчихлаа. Нэг бялзуухай хөсөр торхийн унавай.
Залуус эс тоомсорлосон дүр эсгэж,
—Дайрга чулуунд өчүүхэн шувуухай оногдоо биз гэж эргэлзэхэд өвгөн
—Нүглээ цайруулсугай хэмээн хэлээд, хөл дороосоо шороо авч шившээд, үхдэл болжмор луу үлээчихлээ. Мөнөөх бялзуухай дэрхийн нисээд явчихав.
Чингэснээр Хайвын нэр хүнд ургах наран мэт мандаж, алдар цуу нь хавь ойрдоо төдийгүй алс холд салхи мэт тархсан байна.
Тарнич өвгөн жар эргэм насандаа наймдугаар анги дүүргэсэн, 15-хан настай охиныг гэргий болгон авч, дэр нийлсэн нь чихтэй бүхний чихийг дэлдийлгэж, нүдтэй болгоны нүдийг бүлтийлгэжээ. Тарнийн ид шидээс айн бэргэх тул жигшиж зэвүүрхсэн хүн цөөнгүй ч бүтэл зэхий үг амнаасаа унагасангүй. Нутгийнхан ”шившиг шилээ” гэж дотроо халаглаж байснаа төдхөн сонь буурч, цаг хугацаа нисэн нисэн цахилж, амьдралын мөрөн жамаараа урссаар…
Хайв дөч эргэм насандаа авааль ханиа алдаж, хоёр охин, нэг хүүтэйгээ үлдэж, бэлэвсэн эрийн зовлонг хориод жил туулсан ажгуу. Гэтэл жар давсан буурай насандаа өмнө өгүүлсэнчлэн гэрлэсэн нь цэлмэг өдөр аянга буухтай адил сэтгэгдлийг хүн зонд төрүүлсэн нь дамжиггүй.
Тарничийн залуу гэргийг Бархасбадь гэх. Түүнийг төрөхөд нь Хайв өөрөө эх барьж авсан ч гэдэг. Монгол заншлаар эцэг эх нь охиноо “боосон ээжид” нь жил бүр ёс төртэй золгуулна. Хөлд орсон цагаасаа Бархасбадь Хайвынх руу өдөр шөнөгүй гүйж, чихэр жимс, өнгийн тууз, бохогт болон оньсон тоглоом сэлтийн хишиг хүртэж, өвгөнд элэг ойр өсчээ. Сургуульд ормогц тэрбээр Хайвын нуудгай охинтой үерхэж, ихэр мэт ижилсэж, хамтдаа наймдугаар анги дүүргэсэн байна. Цэцгэн насандаа Бархасбадь боосон ээж-өвгөнийхөө өвөрт өөрөө гүйж ороод, охин биеэ хөндүүлж, онгон хальсаа цоолуулжээ. Ёстой л аргат өвгөн “сувд нүхэлж, авд мордох”-ын таашаалыг бие сэтгэлээрээ хүртсэн байна. Тарнийн шидээр нялх амьтны хувь заяаг эргүүлсэн хэмээн Хайвтай урьд явалдаж асан хөгшин авгайчуул дээл дотроо шатам эгдүүцэвч утааг нь амаараа биш хамраараа гаргаж, нүүр буруулан явахаас өөр яалтай вэ.
Хэтийдсэн хүчний өмнө дутуудсан бүхэн бууж өгч, эвлэрдгийн үлгэр давтагджээ.
Бархасбадь бие нас жигдрэн өсөж, хорьтойдоо хөл хүндэрч, Хайвыг өвчсөн мэт мантгар шар хөвгүүн төрүүлсэн нь бас л жигтэй, гайхалтай явдал боллоо. Өвгөн хүүдээ “Жарантав” гэж нэр хайрлав. Хайвын чалх, биеийн тэнхлийг хэн ч бишрэхээс яах вэ?
Дахиад л таван жилийн дараа Бархасбадь нярайлаа. Хайвтай усны дусал мэт адилхан түнтгэр шар хөвгүүн, олны гайхсан нүд мялаав. Эцэг нь түүнд “Далантай” гэж нэр оноов. Өвгөн залуу эхнэртэйгээ ерөөлтэй мэт эвтэй, найртай аж төрж, нялхсын дуу цалгисан, дэлгэр дүүрэн өрх айлын тоог ийнхүү нэмлээ.
Сониуч залуус, хэрэгт дуртай эрчүүд нам нийлж, сэм хуйвалдан хадаг, архи сэлтийг өвгөнд өргөн барьж ёсорхоод,
—Ах минь, та чалхтай байдаг эрийн нууцаа бидэнд харамгүй хэлж өгнө үү? гэж уруул дэвсэн, хошуу цорвойлгон гуйжээ.
Өвгөн үл мэдэг жуумалзаж, нүдээ онийлгоод,
—Хөгширнө гэж яахыг хэлдэг вэ? гэж сөргүүлэн асуув.
—Нас өндөр болохыг…
—Нас бол зөвхөн тоо. Хөгширнө гэдэг чинь хүн чаддаг ажлаа дөнгөхөө байхын нэр гэхэд залуус толгой дохиж, амьгүй мэт чив чимээгүй болов.
Хайв хоолойгоо засмаглаж, залуусыг ажигтайхан хараад,
—Эр хүн ид насандаа эм хүйстнийг жаргааж чадахгүй бол гутамшиг. Эрчүүд та нар чалх, тэнхлээ сэргээж, тогтоон барья гэвэл бага малын засааг олдохын хэрээр чанаж идэж, бүр шөлийг ууж байгтун.
Миний хувьд бол 25 наснаасаа эхлэн жил орох мөчлөг бүртээ соёолон нохойн засаа идэж байсан шүү. 85-ны жил дээрээ ч мөн адил. Тэдгээрийн ач тус байлгүй дээ, эрийн чалх маань онц буураагүй байна гээд нүдээ ирмэв.
—Нохойг яаж засах вэ? гэж нэг нь лавлахад
—Нохойг хозолно гэж ярьдаг юм. Цээжин биеийг нь арагаар дарж байгаад араас нь төмсгийг нь сугалахад амархан. Харин харагдаж болохгүй. Нохой өшөөгөө авахаар тэр хүний төмсөг рүү дайрдаг тангарагтай гэдэг.
Усан пайлуур, ясан талхи болсон хөгшин авгайчууд эрийн тэнхээ, цог хийморийг сорчихдог шулмууд.
Уран чимхүүр, умбага жимбэгэ-охид бүсгүйчүүдтэй л аль болохоор энгэр зөрж байвал дүйсэн сайхан юм яасан таашаалтайг амтална шүү дээ.
Бөөрөлзгөнийн хандыг эхнэртээ цайны оронд уулгавал түүний дур тачаал улам л асаад, хүсээд, наалинхайтаад л байдгийг бүү мартаарай. Эрчүүд өөрсдөө тэхийн шээг буцалгаж, өдөр бүр ууж байвал бэлгэ эрхтэн хөвчирч, үрийн дусал булаг мэт ундраад л, ёстой л ир бяр ханасан мэт болно доо. Ингэснээр үрийн заяа тэгширч, гэрийн гэгээ гийнэ гэсэн үг….
—Өөр ямар нууц байна вэ ?
—Бэлгэ эрхтний сүлдний тарнийг орой бүхэн уншиж байхад илүүдэхгүй.
—Тэр тарниа бидэнд хэлж, бичиж өгч болох уу ?
—Түүнийг бусдад хэлж өгч болохгүй, ёсонд хазгай хэрэг. Сонирхсон хүн өөрөө л тарнийн шар шаштираас мэдэж авах учиртай. Тайлбар нь ёгт нэртэй байдаг юм шүү. Эр хүн өөрөө л сонгон авч, ам тангарагаа өргөдөг жаягтай. Одоогийн эрдэмтэй, овсгоотой та нар олоод үзчих нь, гайгүй.
Чингэж тэд Хайв тарничаас илэн далангүй зөвлөгөө сонсож, эрийн чалхтай байхын нууцсаас өөр өөрийн савын хэмжээгээр мэдэж, тогтоон авчээ.
Тарничийн хоёр хөвгүүн эрийн цээнд хүрч, эрдэм номын мөр хөөж, хангай шиг сайхан эрс болсон байна.
Хайв өвгөн буян номын үйлсээ үргэлжлүүлж, хүн зоны хайр хүндэтгэлийг хүлээсээр, хэдэн жилийн өмнө 100 нас сүүдэр зооглож, тэнгэрт хальсан аж.
Түүний ном эрдмийг эхнэр Бархасбадь өвлөн авч, өвгөнийхээ хийдэг асан арга засал бүхнийг ёсчлон гүйцэтгэж, олон түмэндээ буян үйлдсээр байна.
Элжигин Лхүндэвийн Гомбожав